ΝΙΚΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ – НИКОС ТЕОДОСИУ

 

Συνέντευξη στην εφημερίδα NOVA ZORA

ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΛΙΓΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΤΕΧΝΗ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΒΛΕΠΕΙ ΚΑΙ ΟΧΙ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΤΟΥ ΛΕΝΕ ΝΑ ΒΛΕΠΕΙ

ЕДЕН ОД МАЛКУМИНА ГРЦИ УМЕТНИЦИ ШТО СОЗДАВА УМЕТНОСТ СПОРЕД ТОА ШТО ГЛЕДА А НЕ СПОРЕД ТОА ШТО МУ КАЖУВААТ ДА ГЛЕДА

ΝΙΚΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ - НИКОС ТЕОДОСИУ

Συγγραφέας, σκηνοθέτης.  Σπούδασε κινηματογράφο στην Αθήνα και το Παρίσι. Το συγγραφικό έργο του εκτείνεται από τη λογοτεχνία ως την ιστορική έρευνα με ιδιαίτερη προσήλωση στην ιστορία των κινηματογράφων στην Ελλάδα. Στον κινηματογράφο είναι προσανατολισμένος στην σκηνοθεσία ντοκιμαντέρ με πολλές συμμετοχές σε Φεστιβάλ. Έχει επεξεργαστεί και κατευθύνει εκπαιδευτικά προγράμματα κινηματογράφου για παιδιά, έχει κάνει εισηγήσεις σε πολλά συνέδρια με θέμα την οπτικοακουστική παιδεία των νέων, δημοσιεύσεις σε περιοδικά κι έχει καθοδηγήσει κινηματογραφικά εργαστήρια, στην  Ελλάδα και το εξωτερικό. Είναι  ιδρυτικό μέλος του Νεανικού Πλάνου (Ομάδα δημιουργών για την οπτικοακουστική έκφραση των νέων ανθρώπων), μέλος της τριμελούς γραμματείας του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους, καλλιτεχνικός διευθυντής της Camera Zizanio (Ευρωπαϊκή Συνάντηση Νεανικής Οπτικοακουστικής Δημιουργίας), συνεργάτης του Media Education Centre στο Βελιγράδι.

Ανήκετε στον αριστερό χώρο. Ποιά τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίσατε στο παρελθόν λόγω των πεποιθήσεών σας;

Το πρόβλημα δεν είναι μόνο αν είσαι αριστερός αλλά και το τι είδους αριστερός είσαι.

Τα εφηβικά μου χρόνια συνέπεσαν με το μεγάλους κοινωνικούς αγώνες  της δεκαετίας του 60. Έτσι βρέθηκα στους δρόμους της Αθήνας διεκδικώντας μαζί με τους συμμαθητές και σπουδαστές το 15% για την παιδεία, δημοκρατικές ελευθερίες κλπ. Ήταν το πρώτο μεγάλο ξέσπασμα μετά την καταχνιά που έπεσε στη χώρα με το τέλος του Εμφυλίου πολέμου και την επικράτηση της πιο αντιδραστικής δεξιάς. Αλλά πριν προλάβουμε να συνειδητοποιήσουμε αυτό που συνέβαινε ήρθαν το 1967 τα τανκς του Παπαδόπουλου και της χούντας των στρατιωτικών να συντρίψουν όλα τα όνειρα για μια αναγέννηση του τόπου. Η αστυνομοκρατία αντικαταστάθηκε από την στρατοκρατία. Ο ερχομός της δικτατορίας έφερε και την υποχρεωτική αυτοεξορία στη Γαλλία στην αγωνιώδη αναζήτηση ενός τόπου ελευθερίας.  Αλλά η ιδανική εικόνα που είχε ο κάθε καλλιτέχνης για το «λαμπερό» Παρίσι  γκρεμίστηκε σε ελάχιστους  μήνες  με τη μεγαλειώδη εξέγερση του 1968. Η στυγνή πραγματικότητα που οριοθετούσε και το τέλος της μεταπολεμικής ευημερίας και για τις χώρες της κεντρικής Ευρώπης,  εισέβαλε βίαια και μάλλον όρισε άλλες προτεραιότητες. Δεν μπορούσες να συνεχίσεις  αυτό που βίαια διακόπηκε στην Ελλάδα. Βρισκόσουν σ ένα ξένο τόπο όπου κυριαρχούσε  η πρωταρχική ανάγκη της επιβίωσης, κι αυτό δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Ουσιαστικά η ίδια η πραγματικότητα με ώθησε στο «περιθώριο» του καθώς πρέπει κόσμου, στον προβληματισμό και στην αμφισβήτηση. Η αμφισβήτηση που επεκτάθηκε και στην «επίσημη», όπως λένε,  αριστερά που κουβαλούσε το σταλινικό παρελθόν.  Έτσι οριοθετήθηκε για μένα ένα διπλό «περιθώριο».

Σε αυτές τις συνθήκες, ο μόνος δρόμος επιβίωσης, και καλλιτεχνικής,  ήταν το «αντάρτικο».  Επιλεκτικά, αιφνιδιαστικά  χτυπήματα. Χρήση ελαφρών «όπλων», το μίνιμουμ των ατομικών αποσκευών για να μπορείς να ελίσσεσαι και συχνή αλλαγή τόπου.  Τα τελευταία 20 χρόνια τα πράγματα ήταν κάπως καλύτερα, πιο ήρεμα. Μέχρι που ήρθε το ΔΝΤ.

Πρόσφατα σκηνοθετήσατε μια ταινία μικρού μήκους με θέμα το Γράμο και τις συνέπειες του Εμφυλίου. Τί σας ώθησε να ασχοληθείτε με ένα τέτοιο θέμα «ταμπού» για την ελληνική κοινωνία; Ποιές οι αντιδράσεις που συναντήσατε; Τί συναντήσατε στο Γράμο;

Κατ αρχήν να ξεκαθαρίσω ότι δεν κάνω πολιτικές ταινίες. Δυο μικρού μήκους με καθαρά πολιτικό θέμα που είχα κάνει μέχρι τότε, μια για τον Γιώργο Ζιούτο κι άλλη μια για τη Μαρία Καραγιώργη, δυο πολύ σημαντικά αλλά παραγνωρισμένα πρόσωπα της Ελληνικής αριστεράς, ήταν για περιορισμένη χρήση. Εδώ και πολλά χρόνια ασχολούμαι συστηματικά με τον κινηματογράφο, τον κινηματογράφο σαν κοινωνικό φαινόμενο. Πάνω σ αυτό έχω φτιάξει βιβλία και ταινίες.

Στο Γράμμο έφτασα μέσα από μια μεγάλη παράκαμψη, την Ουγγαρία! Δηλαδή πήγα πρώτα στο χωριό Beloyannisz.

Στο χωριό, που έχει το όνομα του Νίκου Μπελογιάννη, έφτασα μετά από την αφήγηση μιας ανθρώπινης ιστορίας που με συγκλόνισε. Μιας απλής ιστορίας που μέσα της είδα να κλείνει όλο το μεταπολεμικό δράμα των κατοίκων αυτής της χώρας, αυτών που πάλεψαν για ένα καλύτερο αύριο αλλά έβλεπαν τα όνειρα τους να γκρεμίζονται διαρκώς. Αυτή  θα αποτελούσε τον κορμό του ντοκιμαντέρ που ξετύλιγε την ιστορία του χωριού μέχρι τις μέρες μας.

Ήταν η ιστορία του Θωμά και της Ρόζα, δυο νέων από κάποιο χωριό της Φλώρινας. Ο Θωμάς, αντάρτης στο Δημοκρατικό Στρατό, ήταν αρραβωνιασμένος με τη Ρόζα, που όπως έλεγαν ήταν η ομορφότερη στην περιοχή. Μετά την ήττα και το τέλος του Εμφυλίου ο πρώην αντάρτης κατέληξε στο χωριό Μπελογιάννης.  Αφού εγκαταστάθηκε κίνησε τις διαδικασίες να φέρει κοντά του τη Ρόζα. Είχαν ρυθμιστεί όλα στην κάθε λεπτομέρεια και τη συγκεκριμένη ημέρα και ώρα ο Θωμάς περίμενε τη Ρόζα στο σιδηροδρομικό  σταθμό του χωριού. Αλλά το τρένο ήρθε από τη Βουδαπέστη χωρίς τη Ρόζα. Την επόμενη μέρα ο Θωμάς βρισκόταν πάλι στο σταθμό. Συνέχισε να κάνει το ίδιο και τις επόμενες μέρες κι έτσι άρχισαν να περνούν οι μήνες τα χρόνια. Παράλληλα ο Θωμάς άρχισε να καλλιεργεί στο σπίτι του τριαντάφυλλα  που απλώνονταν έξω από την αυλή του, κάλυπταν το πεζοδρόμιο κι έφταναν μέχρι την άσφαλτο. Δεν πάνε πολλά χρόνια που ο Θωμάς άφησε την τελευταία του πνοή αγκαλιά με τα τριαντάφυλλα όταν ένα σκαπτικό μηχάνημα που άνοιγε ένα όρυγμα στο πεζοδρόμιο, αναγκαστικά έπρεπε  να τα καταστρέψει. Δεν έμαθε ποτέ, ή αν το έμαθε δεν θα ήθελε να το πιστέψει, ότι η Ρόζα ξεκίνησε να πάει να τον βρει. Στο δρόμο όμως για τον σταθμό του τρένου στην Ελλάδα έπεσε πάνω σε μια συμμορία ένοπλων δεξιών που τη βίασαν και τη σκότωσαν.

Στο χωριό Μπελογιάννης όμως που πήγα ήρθα αντιμέτωπος και με μιαν άλλη σκληρή πραγματικότητα. Η πολιτική αλλαγή του 1989 απειλούσε με πλήρη εξαφάνιση το χωριό αφού θεωρούνταν ένα κομμουνιστικό κατάλοιπο. Ευτυχώς δεν έφτασαν σε αυτή την ακρότητα, προχώρησαν όμως  σε μιαν άλλη, ενδιάμεση: να βεβηλώσουν τα μνήματα στο νεκροταφείο που αντί σταυρού είχαν ένα κόκκινο αστέρι.  Φτάσαμε στο σημείο να μην υπάρχει σεβασμός ούτε τους νεκρούς. Σημάδι πολύ ανησυχητικό. Επιστροφή στη βαρβαρότητα.

Στο Γράμμο  βρέθηκα ακολουθώντας τη αντίστροφη πορεία των ελάχιστων ανθρώπων από την Ελλάδα που συνάντησα στο χωριό Μπελογιάννης. Με μια έννοια να συνδέσω το νήμα γιατί από κει ξεκίναγαν όλες οι αφηγήσεις τους. Κι εκεί, στο Γράμμο,  μου αποκαλύφθηκε μια άλλη πραγματικότητα. Τα εξαφανισμένα χωριά του Γράμμου, χωριά που καταστράφηκαν, ισοπεδώθηκαν όχι εξ αιτίας του πολέμου αλλά αφού τέλειωσε αυτός!! Για να μην κατοικηθούν ποτέ πια. Μια τραγική αλήθεια που, εκτός από ελάχιστους, είναι άγνωστη στην Ελλάδα.

Η καταστροφή τους αποτελούσε μια βάρβαρη πολιτική πράξη . Σκέφτηκα τους ανθρώπους στο χωριό Μπελογιάννης αλλά και όλους τους πολιτικούς πρόσφυγες. Μια ζωή ζητούσαν να γυρίσουν πίσω. Που;

Έτσι, αν και δεν ήταν προγραμματισμένο, σκέφτηκα να φτιάξω αυτή τη μικρή  ταινία για να πω απλά αυτά που είδα. Τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο.

Με μια ορισμένη έννοια η ταινία Γράμμος ανήκει στις περιβαλλοντικές ταινίες. Μόνο που το περιβάλλον δεν είναι μόνο η φύση, το νερό, ο αέρας. Μέρος  της φύσης είναι ο άνθρωπος και δεν έχει νόημα να μιλάμε για το περιβάλλον αν δεν το αντιμετωπίζουμε σ αυτή τη σύνθετη μορφή του. Κι ο άνθρωπος, το πιο συνειδητό κομμάτι της, δεν είναι μια απλή ύπαρξη με μια εφήμερη παρουσία πάνω στη γη. Είναι κοινωνικό όν, έχει παρελθόν (ιστορία), έχει παρόν και μέλλον. Κι η ταινία αποδεικνύει έμμεσα αλλά καθαρά πόσο στενή είναι η σχέση περιβάλλοντος και πολιτικής. Κι αν δεν υπερασπίζεσαι, δεν σέβεσαι τον άνθρωπο κι όλο τον πλούτο που κουβαλάει πάνω του μέσα από τη διαφορετικότητα του, δεν προστατεύεις κανένα περιβάλλον, κανέναν πλανήτη.

Δεν μπορώ να πω ότι είχα σημαντικές αρνητικές αντιδράσεις. Άλλωστε η ταινία δεν προωθεί ιδέες, δεν ισχυρίζεται τίποτα, καταγράφει μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. Μεμονωμένες αντιδράσεις μόνο υπήρξαν. Αυτό πρέπει να οφείλεται στο γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια οι επαγγελματίες ιστορικοί ασχολούνται όλο και περισσότερο με τον Εμφύλιο Πόλεμο. Εκδίδονται βιβλία, γίνονται συνέδρια κλπ.  Έχουν αποκαλυφθεί πολλές αλήθειες αν και πολλές μένουν στο σκοτάδι. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι πια δεν υπάρχουν «ταμπού» με την κλασσική έννοια, αυτά που επέβαλε η κρατική λογοκρισία κι η Ασφάλεια.

Χρησιμοποιούν  όμως άλλους τρόπους. Μια λογοκρισία που δε λέει το όνομά της. Κρατάει προσχήματα. Γνωρίζω τουλάχιστον μια πρόταση για ταινία ντοκιμαντέρ για τους Εθνικά Μακεδόνες που απορρίφθηκε από Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου. Γνωρίζω ότι απορρίφθηκε πρόταση για ταινία μυθοπλασίας βασισμένη στο βιβλίο του Μενέλαου Λουντέμη «¨Ένα παιδί μετράει τα άστρα». Η επίσημη δικαιολογία ήταν ότι οι διάλογοι με ελληνικά της δεκαετίας του 50 δεν θα ήταν κατανοητοί στο σημερινό κοινό. Κάποιου όμως από τους «κριτές» του ξέφυγε: οι διάλογοι περιείχαν «ψήγματα μακεδονικής διαλέκτου»! Και να σκεφτείτε ότι ήταν μια διεθνής παραγωγή που είχε εξασφαλίσει 1 εκ.  ευρώ από το εξωτερικό! Όταν το ΕΚΚ αρνήθηκε τη δική του μικρή συμμετοχή οι ξένοι αποσύρθηκαν μαζί με τα λεφτά τους.

Φυσικά έχουμε και το αντίθετο της λογοκρισίας, την προπαγάνδα της «ισοπέδωσης» που προσφέρει αφειδώς συγχωροχάρτια στους θύτες με ταινίες του τύπου «Ψυχή Βαθιά» στο όνομα δήθεν της «εθνικής συμφιλίωσης».

Είναι χαρακτηριστικό ότι την ίδια χρονιά που γυρίστηκε η δικιά μου ταινία για το Γράμμο , συνέπεσε να γυριστεί και μια απολιτική ταινία για έναν μελισσοκόμο στο Γράμμο.  Κέρδισε αρκετές διακρίσεις.

Είχατε στα σχέδιά σας να σκηνοθετήσετε ντοκυμαντέρ για το χωριό Μπελογιάννης της Ουγγαρίας, όπου εκεί είχαν εγκατασταθεί πολλοί Έλληνες και Μακεδόνες πολιτικοί πρόσφυγες του Εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα. Για ποιό λόγο το ακυρώσατε;

Για την ακρίβεια δεν το ακύρωσα. Δεν μπόρεσα να συνεχίσω εξ αιτίας οικονομικών προβλημάτων.  Τα πρώτα γυρίσματα τα έκανα με δικά μου έξοδα. Ταυτόχρονα είχα υποβάλλει αίτηση για χρηματοδότηση στο Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου. Θεωρούσα ότι, μετά δυο απορρίψεις (για ένα  ντοκιμαντέρ που αφορούσε  την Κύπρο αλλά θεωρήθηκε ότι είναι ευαίσθητο εθνικό θέμα που δεν πρέπει να αγγίζουμε) θα έπαιρνα την έγκριση για την ιστορία του  Θωμά και τη Ρόζα. Έκανα λάθος.

Οι επιτροπές κρίσεων του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου όπως ανέφερα και πιο πάνω λειτουργούν λογοκριτικά. Το κακό είναι ότι οι έλληνες σκηνοθέτες διεκδικούν (για την ακρίβεια διεκδικούσαν ) χρήματα για να κάνουν ταινίες, χωρίς όμως ποτέ να διεκδικούν το θεμελιώδες: το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης.

Το μόνο που μας σώζει είναι η ψηφιακή τεχνολογία που μας επιτρέπει , ειδικά στο ντοκιμαντέρ, να δημιουργούμε ανεξάρτητες ταινίες με μικρό κόστος αλλά καλή ποιότητα. Καθοριστική είναι και η βοήθεια φίλων που προσφέρουν αμισθί τις υπηρεσίες τους ή τα μηχανήματα.  Έτσι επιβιώνουμε καλλιτεχνικά. Αλλά αυτό δεν είναι η λύση του προβλήματος.

Πρόσφατα η ταινία σας για το Γράμο, προβλήθηκε σε εκδηλώσεις της Στέγης Μακεδονικού Πολιτισμού, του πολιτιστικού τμήματος του Μακεδόνικου κινήματος των εθνικά Μακεδόνων στην Ελλάδα, με αφορμή την παρουσίαση του Μακεδονο-Ελληνικού Λεξικού. Ποιές οι εντυπώσεις σας και η άποψή σας για το όλο θέμα.

Αυτή ήταν η εγγύτερη, στο χώρο του δράματος,  προβολή της ταινίας. Κατά συνέπεια κι οι άνθρωποι που βρέθηκαν εκεί είχαν μια πιο άμεση σχέση με τα συμβάντα. Σχεδόν όλοι με τους οποίους μίλησα είχαν τουλάχιστον ένα συγγενή  που έχασε τη ζωή του εκεί, κι άλλους που είχανε σκορπίσει στα πέρατα του κόσμου. Έτσι το θέμα τους άγγιζε άμεσα. Το κλίμα ήταν συναισθηματικά φορτισμένο. Δυστυχώς δεν είχα χρόνο στη διάθεσή μου για να μπορέσω να ανταλλάξω κουβέντες με περισσότερους.  Ίσως κάποια άλλη φορά να μου δοθεί αυτή η ευκαιρία.

Μέσα όμως από την προβολή αυτή, τη πορεία της ταινίας στο ίντερνετ και τα σχόλια που έχω εισπράξει, διαπίστωσα το μεγάλο κενό στη σχετική φιλμογραφία και την ανάγκη να καλυφθεί. Υπάρχει  ανάγκη κι ο κινηματογράφος να ακολουθήσει τους δρόμους που άνοιξε η ιστορική έρευνα. Η δικιά μου ταινία θίγει με έναν πολύ περιορισμένο τρόπο το ζήτημα. Ελπίζω νέοι σκηνοθέτες να ασχοληθούν με αυτό και να δώσουν ταινίες  που να ανταποκρίνονται στον βασικό ορισμό του ντοκιμαντέρ ως κινηματογράφος του πραγματικού, κινηματογράφος  αλήθεια.

Οικονομική, αλλά και μεγάλη κοινωνική κρίση στην Ελλάδα. Παρακαλούμε για σχολιασμό.

Δύσκολο να δώσεις μια σύντομη απάντηση σε ένα τόσο μεγάλο ζήτημα.  Έχω μόνο να επισημάνω κάποια βασικά πράγματα.

Πρώτα απ όλα  δεν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ελληνικό πρόβλημα. Ιδιαίτερα οι μεγάλες διαδηλώσεις που έγιναν ταυτόχρονα σχεδόν σε όλες τις χώρες του κόσμου στις 15 του Οκτωβρίου απόδειξαν ότι το πρόβλημα είναι παγκόσμιο. Απλά η Ελλάδα βρέθηκε, όχι τυχαία βέβαια, στο μάτι του κυκλώνα και οι πολίτες της υφίστανται τις τραγικές συνέπειες.

Η οικονομική κρίση εμφανίζεται σαν το απόλυτο κακό το οποίο πρέπει να εξευμενίσουμε. Αλλά αυτή είναι η κρίση ενός συγκεκριμένου οικονομικού μοντέλου, του καπιταλιστικού, δεν είναι των πολιτών. Με την ώθηση εκατομμυρίων ανθρώπων στο περιθώριο, την ανέχεια, το θάνατο φαίνεται καθαρά ότι δεν έχει να προσφέρει τίποτα πλέον στην ανθρωπότητα. Δεν αναπτύσσει τις παραγωγικές δυνάμεις αλλά τις καταστρέφει. Κι η κυριότερη παραγωγική δύναμη είναι ο άνθρωπος.

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο σήμερα είναι το γεγονός ότι για  πρώτη φορά στην ιστορία στοχοποιείται άμεσα η αιτία του κακού: το μεγάλο κεφάλαιο κι όλοι οι μηχανισμοί που χρησιμεύουν για την αφαίμαξη των εργαζομένων, οι τράπεζες, τα χρηματιστήρια, οι οίκοι αξιολόγησης κλπ. Τα απρόσωπα τέρατα που συντάσσουν λογιστικούς πίνακες και παίζουν με τις ζωές ανθρώπων.

Είναι εντυπωσιακό ότι στο εξωτερικό γίνεται λόγος ολοένα και περισσότερο για μια παγκόσμια ειρηνική επανάσταση. Ακόμα και αστοί οικονομολόγοι μιλούν για εθνικοποίηση των τραπεζών.

Αν όμως οι πολίτες έχουν ειρηνικές διαθέσεις οι κυβερνώντες δεν έχουν. Πουθενά δεν εφαρμόστηκαν τόσο σκληρά μέτρα λιτότητας χωρίς σκληρά μέτρα καταστολής. Οι δημοκρατικές ελευθερίες κινδυνεύουν. Στα χέρια μας να τις υπερασπίσουμε. Αλλά αυτό απαιτεί τη μεγαλύτερη κοινωνική συσπείρωση.

Ποιά τα σχέδια σας για το μέλλον.

Στις σημερινές συνθήκες δεν μπορείς να κάνεις μεγάλα σχέδια για το μέλλον. Όλα είναι ρευστά. Είναι οι στιγμές που κι η ποίηση κατεβαίνει στους δρόμους. Και πρέπει να την ακολουθήσεις.

 

= = =

- Αναδημοσίευση από την μηνιαία εφημερίδα NOVA ZORA, Φύλλο Νο. 17, Νοέμβριος 2011. http://novazora.gr/arhivi/3999

- Η ιστοσελίδα του Νικου Θεοδοσίου http://theodosiou.wordpress.com/